مطالب ادبی و فرهنگی

سهراب خود در یکى اشعارش با عرفان کلیشه اى می‏ستیزد:

اشترى دیدم، بارش سبد خالى پند و امثال

عارفى دیدم بارش تنناها یاهو

سهراب در مضامینى که در قالب اشعار خود آفریده است، بسیارى از منویات درونى و تفکرات حافظ را به زبان خاص خود بازتولید کرده، یا حداقل بدون نظرداشت، به چنین قرینه سازى و قرینه پردازى ذهنى پرداخته و افکار حافظى در قالب افکار سپهرى چهره اى نو گرفته و لباسى دیگر بر تن کرده است.

یکى از بارزترین نوپردازى‏هاى سهراب که در گرایش قشر جوان و اصطلاحا نسل سوم به او به عنوان عاملى بسیار موفق و کارآمد و قوى باید مورد مطالعه قرار گیرد، در فلسفه و نگاه تازه اوست که طالب ترمیم معرفت موروثى است و داعیه دیگر بینى دارد:

چشم‏ها را باید شست، جور دیگر باید دید

واژه ها را باید شست

واژه باید خود باد، واژه باید خود باران باشد

چترها را باید بست

زیر باران باید رفت

فکر را، خاطره را، زیر باران باید برد

دوست را زیر باران باید دید

زیر باران باید چیز نوشت، حرف زد، نیلوفر کاشت.

او از زدودن پیش داورى‏هاى ذهنى، سخن گفته و از همگان دعوت مى‏کند تا از اهالى امروز باشند و تاکید دارد:

زندگى تر شدن پى در پى

زندگى آب تنى کردن در حوضچه «اکنون‏» است

حافظ نیز چنین نگاه و فلسفه اى در شعرش داشته و گفته است:

غسل در اشک زدم کاهل طریقت گویند

پاک شو اول و پس دیده بر آن پاک انداز

دکتر سیروس شمسیا سه سطح تفکر براى سیر اندیشه سهراب بر مى‏شمارد: 1. ذهنى، 2. عینى، 3. عرفانى محض.

در سطح اول و دوم از تفکر او به شعرى برمى‏خوریم که مى‏گوید:

عشق پیدا بود، موج پیدا بود

برف پیدا بود، دوستى پیدا بود

کلمه پیدا بود

آب پیدا بود، عکس اشیا در آب.

موج و برف، عینى، و عشق و دوستى، ذهنى و معنوى هستند. نوپردازى سهراب دقیقا در ایجاد تناسب بین این ذهنیات و عینیات بوده است که همچون این قطعه به وسیله کنار هم گذاشتن کلمات نامتناسب عشق و موج و دوستى و برف به صورت ضربدرى بین آنها تناسب ایجاد کرده است.

آنگاه که از کلمه سخن مى‏گوید، مرادش حقیقت اشیاء است (کلمة الله فعل خدا و آفرینش خدا) که بعدا مى‏گوید «واژه باید خود باد، واژه باید خود باران باشد» به خصوص در سطح اول از تفکر خود، واژه هایى چون عشق که معنوى هستند، از نظر او دچار بودن به یک موضوع و با همه وجود به امرى پرداختن است:

- دچار یعنى

- عاشق

- و فکر کن که چه تنهاست

- اگر ماهى کوچک، دچار آبى دریاى بیکران باشد

یعنى دومین مرحله از مراحل هفت گانه سیر و سلوک که عرفا آن را بر شمرده اند.

در پاره هاى بعد به تفسیرى کامل‏تر از عشق، میرسد:

و عشق

سفر به روشنى اهتزاز خلوت اشیاست

و عشق صداى فاصله هاست

سهراب فاصله بین مدرک و مدرک را مدنظر دارد و در ادامه مى‏گوید:

همیشه عاشق تنهاست

و دست عاشق در دست ترد ثانیه هاست

حافظ هم عارف ابن‏الوقت بود و از غنیمت شمارى دم، دم می‏زد:

وقت را غنیمت دان آن قدر که بتوانى

حاصل از حیات اى جان، این دم است تا دانى

در حدیث نبوى نیز آمده است: ان فى ایام دهرکم نفحات فترقبوا.

سهراب در تنهایى عاشق، هیچ تردیدى ندارد، به این معنا که وصال را فقط فناء فى الله مى‏داند و معتقد است که هیچگاه به طور کامل وصال دست نمیدهد و عاشق کاملا به معشوق نمى‏رسد:

نه، وصل ممکن نیست

همیشه فاصله اى هست

آنچنان‏که حافظ نیز معتقد است که وصال کامل ممکن نیست:

در بزم دور یک دو قدح درکش و برو

یعنى طمع مدار وصال مدام را

او در شعر مسافر معتقد است که هیچ ماهى، هرگز هزار و یک گره رودخانه را نگشوده است؛ اما مسافر نمى‏تواند در پیچ تاب این گره ها خود را به خواب بزند و لذا مى‏پرسد که چگونه مى‏توان به یک مرشد و راهنما رسید:

من از کدام طرف مى‏رسم به یک هدهد؟

مسافر سهراب، مسافر حقیقت است؛ تلاشى براى یافتن حقیقت و نیافتن و دوباره سرجاى اول و آغاز، دوباره همان تلاش؛ تلاشى پى در پى براى یافتن حقیقت و افسون‏زدایى:

کار ما شاید این است

که میان گل نیلوفر و قرن

پى آواز حقیقت بدویم

حافظ هم انسان را طبعا جویاى حقیقت مى‏داند و اساسا افسانه سرایى و افسانه پردازى را در خلا حقیقت جستجو و علت یابى میکند:

جنگ هفتاد و دو ملت همه را عذر بنه

چون ندیدند حقیقت ره افسانه زدند

و فاصله اى که بین حقیقت و افسون و افسانه وجود دارد، همان جدایى مورد نظر کریشنا مورتى، از عارفان معروف عصر معراج پولاد است که آن را منشا جدال‏هاى روحى (conflict) مى‏داند.

به همین دلیل است که پیامبر، آرزو و دعا مى‏کند که: «اللهم ارنى الاشیاء کما هى‏»

فاصله بین مدرک و مدرک پدید نیاید و حقیقت را، به افسون و افسانه نبرد.

در همین حال که سهراب در پى‏رازجویى و رازگشایى از حقیقت است، در پاره اى از اشعارش از رازگشایى مرگ می‏گریزد.

و نترسیم از مرگ

مرگ پایان کبوتر نیست

مرگ گاهى ریحان مى‏چیند

گاه در سایه نشسته است، به ما می‏نگرد.

وى مرگ را از جمله رموزى مى‏داند که عقل ناقص بشرى قادر به رازگشایى کامل از آن نیست. لذا معتقد است که چنین ضرورتى وجود ندارد و در این زمینه نیز با حافظ هم عقیده و هم صداست که:

سخن از مطرب و میگو، حدیث دهر کمتر جو

که کس نگشود و نگشاید به حکمت این معما را

سهراب همین قدر را کافى مى‏داند که انسان در پى نو شدن و تازه به تازه شدن هر صبح متولد شود و راز گل سرخ را نجوید و تنها با آگاهى و دانش به افسون‏زدایى بپردازد:

کار ما نیست شناسایى راز گل سرخ

کار ما شاید این است

که در افسون گل سرخ شناور باشیم

پشت دانایى اردو بزنیم

دست در جذبه یک برگ بشوییم و سرخوان برویم

صبح‏ها وقتى خورشید در مى‏آید متولد بشویم

بار دانش را از دوش پرستو به زمین بگذاریم.

سهراب آن‏گونه که پیداست به دانش اهمیتى والا مى‏دهد و در اشعار خود از تعبیر «فقه » که مترادف دانایى است، استفاده مى‏کند و اتفاقا نقش و گوهر آن را بسیار سنگین و کلان مى‏بیند:

من قطارى دیدم فقه می‏برد و چه سنگین میرفت

در مقابل، سیاست را سبک و به تعبیرى توخالى مى‏بیند و در واقع بین فقه و سیاست رابطه اى پارادوکسیکال و تضادگونه برقرار میسازد:

من قطارى دیدم که سیاست مى‏برد (و چه خالى میرفت)

در سطح دوم از لایه فکرى او، وقتى به عینیات مى‏رسیم، توجه به امور مادى در شعرش متبلور مى‏شود و از فراز هواپیمایى که سوار بر آن خانه خود را در پایین پاى خود نظاره مى‏کند، مادرش را مى‏بیند که واقعیت ملموس زندگى اوست:

مادرم آن پایین

استکان‏ها را در خاطره شط مى‏شست.

حافظ نیز به چنین واقعیت هایى اشاره و تاکید دارد و میگوید:

بنشین بر لب جوى و گذر عمر ببین

کین اشارت ز جهان گذران ما را بس

سهراب نیز در شعر مسافر به این «تنها اشارت کافى‏» اشارت دارد و مى‏سراید که:

بیا و ظلمت ادراک را چراغان کن

که یک اشاره بس است:

حیات ضربه آرامى است

به تخته سنگ مگار

او به اساطیر یونانى اشاره مى‏کند که تخته سنگى در شهر «مگار» وجود داشت که اگر با ریزه سنگى به آن ضربه وارد مى‏شد، نوایى از آن شنیده مى‏شد و گفته مى‏شد که سبب این نوا، آن است که یک‏بار، آپولون چنگ خود را روى این تخته سنگ گذاشته است.

سهراب با این تمثیل مى‏گوید همان‏طور که یک ریزه سنگ براى شنیدن نواى مگار کافى است، یک اشارت نیز براى ذهن انسان کافى است تا جهان گذرا را دریابد.

با دقت در این شعر اتفاقا مى‏توان براى بازتولید افکار حافظ توسط سهراب یا قرینه پردازى ذهنى بدون نظر داشت، پاسخى قطعى ارائه کرد و قرینه یا امارتى و دلالتى براى نه فقط آشنایى کامل سهراب با شعر حافظ، بل گرته بردارى و الگوگیرى از سخن و اسلوب معانى حافظ یافت، آنجا که گفت:

«بیا و ظلمت ادراک را چراغان کن‏»

آیا این پاره، تلمیحى نیست به این بیت از غزل حافظ:

حجاب دیده ادراک شد شعاع جمال

بیا و خرگه خورشید را منور کن

یعنى دل را که محل اشراق است، با آمدنت منور و چراغان کن:

ز در درآ و شیستان ما منور کن

هواى مجلس روحانیان معطر کن

به هر ترتیب، سهراب یک اشارت را براى روح کافى مى‏داند تا در جهت تازه اشیا جارى شود؛ چه روح او کم سن و سال و معصوم است و در عین حال بیکار، که به عادت ها مبتلا نشده و به معرفت و موروثى نیز خود را مشغول نساخته است:

روح من در جهت تازه اشیا جارى است

روح من کم سال است

روح من گاهى از شوق، سرفه اش مى‏گیرد

روح من بیکار است

قطره هاى باران را، درز آجرها را، مى‏شمارد

روح من گاهى، مثل یک سنگ سر راه، حقیقت دارد

این صوفى منشى سهراب را در همان سبک و سیاق مشایخ خراسان و سبک عرفانى خراسانى مى‏توان دید که مثلا مولوى در اشعار خود مى‏ گوید:

دفتر صوفى سواد و حرف نیست

جز دل اسپید همچون برف نیست

و خود حافظ نیز دارد که:

بشوى اوراق اگر همدرس مایى

که علم عشق در دفتر نباشد

یا در آنجا که زندگى را تر شدن پى‏درپى مى‏داند، در واقع متاثر از این شعر مولانا است که مطابق نگرش عرفاى قدیم جهان را در حال تجدد دائم و وجود انسان را در حال نوشدن در لحظات مى‏داند و میگوید:

غیب را ابرى و آبى دیگرست

آسمان و آفتابى دیگرست

ناید آن الا که برخاصان پدید

باقیان فى لیس من خلق جدید

این بیان مولانا ناظر بر آیه شریفه «کل یوم هو فى شان‏» است؛ یا آنجا که مى‏فرماید: «افعیینا بالخلق الاول؟ بل هم فى لبس من خلق جدید.»

اندیشه سهراب درباره فرجام اندیشى رنج و نسخه اى که براى رهایى از رنج مى‏پیچد، بسیار شبیه نسخه اى است که حافظ پیچیده است؛ یعنى ترک تعلقات و فناى آرزو که یکى از چهار حقیقت جاودانى (four noble in this) است که سیدارتا - قبل از بودا - در جاده سرنات به سوى بنارس کشف میکند:

من از مصاحبت آفتاب میآیم

و رودهاى جهان رمز پاک محو شدن را

به من مى‏آموزند

فقط به من

و من مفسر گنجشک‏هاى دره گنگم

و گوشواره عرفان‏نشان تبت را

براى گوش بى‏آذین دختران بنارس

کنار جاده سرنات شرح داده ام

همان کلام سحرانگیزى که حافظ دارد و خود را غلام آزادگان و رهاشدگان از بند آرزوها و تعلقات دست و پاگیر مى‏داند و میگوید:

غلام همت آنم که زیر چرخ کبود

ز هرچه رنگ تعلق پذیرد آزاد است

به هر روى اندیشه سیال و بیقرار سهراب در جایى آرام میگیرد که با عبارتى الزام‏آور به تکلیفى مطاع، حکم میکند

عبور باید کرد

و هم‏نورد افق‏هاى دور باید شد

و گاه در رگ یک حرف، خیمه باید زد

همان سخن ابوسعید در اسرارالتوحید: «و شیخ ما گفت که این سخن ما را صید کرد.» و به قول مولانا «صید بودن، خوشتر از صیادى‏» است.

منبع:tebyan.net